ορέστης

I

Μυθολογικός ήρωας, γιος του Αγαμέμνονα και της Κλυταιμνήστρας. Ο μύθος του στρέφεται γύρω από τον φόνο της μητέρας του και του Αιγίσθου, τον οποίο πραγματοποίησε για να εκδικηθεί τον τραγικό θάνατο του πατέρα του. Αυτή η πράξη του, την οποία του υπαγόρευσε ο Απόλλων, ήταν ιερή ως προς τον πατέρα του, αλλά ανίερη ως προς τη μητέρα του. Προκάλεσε έτσι τη μανία των Ερινύων, οι οποίες τον καταδίωξαν ως τον εξαγνισμό του που συνέβη στην Πελοπόννησο (ή στους Δελφούς ή στην Αθήνα ενώπιον του Άρειου Πάγου, του οποίου προέδρευε η Αθηνά). Ο μύθος του Ο. ενέπνευσε τους Έλληνες τραγικούς από τον Αισχύλο (τριλογία: Αγαμέμνων, Χοηφόροι, Ευμενίδες) έως τον Σοφοκλή (Ηλέκτρα) και τον Ευριπίδη (Ηλέκτρα, Ορέστης, Ιφιγένεια εν Ταύροις), αλλά και νεότερους συγγραφείς (Βολτέρος, Αλφιέρι, Γκέτε κ.ά.).

Ο ποιητικός αυτός κύκλος τοποθετεί στο πλευρό του Ο. τον Πυλάδη, έναν ήρωα από τη Φωκίδα, η φιλία και η αφοσίωση του οποίου προς τον Ο. έγιναν παροιμιώδεις.

Μια σκηνή του τραγικού μύθου του Ορέστη, ζωγραφισμένη σε ένα χαρακτήρα του ζωγράφου της Ιλίου πέρσεως (Νάπολη, Εθνικό Μουσείο).

O Ορέστης σκοτώνει την Κλυταιμνήστρα, άγαλμα του 2ου π.Χ. αιώνα.

II

Όνομα αγίων της Ανατ. Ορθόδοξης Εκκλησίας.

1. Ο μάρτυς, ο εν τη βάτω. Ήταν γιατρός και καταγόταν από την Καππαδοκία. Μαρτύρησε στην εποχή του Διοκλητιανού με φριχτό τρόπο. Δέθηκε σε ένα άγριο άλογο, το οποίο αφηνιασμένο καθώς ήταν, τον έσερνε σε ανώμαλο και πετρώδη τόπο. Η μνήμη του τιμάται στις 10 Νοεμβρίου.

2. Μαζί με αυτόν μαρτύρησαν ο Διομήδης και ο Ρόδων. Η μνήμη του τιμάται στις 9 Ιουνίου.

3. Ο μάρτυς. Βλ. λ. Ειρηναίος.

4. Ο μάρτυς. Βλ. λ. Ευστράτιος.

5. Ο μάρτυς ο εν Κύπρω. Καταγόταν από την Καρχηδόνα ή τη Χαλκηδόνα και μαρτύρησε στην Κύπρο, κοντά στη Λεμεσό. Η μνήμη του τιμάται στις 20 Αυγούστου.

III

Όνομα ιστορικών προσώπων.

1. Θεσσαλός (5oς αι. π.Χ.). Ήταν γιος του δυνάστη της Φαρσάλου Εχεκρατίδη. Μετά την επικράτηση στη Φάρσαλο των αριστοκρατικών, που τον εξόρισαν, ζήτησε τη βοήθεια των Αθηναίων. Οι Αθηναίοι δέχτηκαν, η εκστρατεία τους όμως δεν είχε το ποθούμενο αποτέλεσμα και το εκστρατευτικό τους σώμα επέστρεψε άπρακτο. Ο Ο. πέθανε στην εξορία.

2. Βασιλιάς της Μακεδονίας. Διαδέχτηκε τον πατέρα του Αρχέλαο το 399 π.Χ., όταν ήταν ακόμα παιδί. Τα δυναστικά γένη της Λυγκηστίδας και της Ελιμιώτιδας, επωφελήθηκαν για να ορίσουν ως επίτροπο του ανήλικου βασιλιά τον Άρωπο, από την πρώτη πόλη. Ο Άρωπος τελικά σκότωσε τον βασιλιά και πήρε τον θρόνο του. Βασίλεψε από το 396 έως το 392 με το όνομα Αρχέλαος B’.

3. Αρχηγός ρωμαϊκής πρεσβείας που πήγε στην Ελλάδα το 147 π.Χ. για να εξομαλύνει τις διαφορές μεταξύ Αχαιών και Λακεδαιμονίων. Οι Αχαιοί όμως αρνήθηκαν τις προτάσεις της πρεσβείας και κήρυξαν τον πόλεμο στη Σπάρτη.

4. Έπαρχος της Αλεξάνδρειας στα χρόνια του αυτοκράτορα Θεοδόσιου του Μικρού. Στα χρόνια του ξέσπασε στην πόλη ανταρσία γιατί ο πατριάρχης Κύριλλος, που επηρέαζε τον αλεξανδρινό όχλο, ήταν αντίπαλος του O., που τον θεωρούσε φίλο του εβραϊκού στοιχείου της πόλης. Η στάση εκδηλώθηκε το 425 μ.Χ. Επακολούθησαν σφαγές των Εβραίων και των εθνικών από τους χριστιανούς. Μεταξύ των θυμάτων τους ήταν και η φιλόσοφος Υπατία.

5. Πατέρας του αυτοκράτορα της Ρώμης Ρωμύλου Αυγουστύλου. Γεννήθηκε στην Πανονία και, όταν έγινε εισβολή εκεί του Αττίλα (446 μ.Χ.), έγινε γραμματέας του κατακτητή και άσκησε μεγάλη επιρροή στην αυλή του. Ο Αττίλας του ανέθεσε να πάει στην Κωνσταντινούπολη και να απαιτήσει το κεφάλι του υπουργού Χρυσάφιου. Διαπραγματεύτηκε επίσης και συνθήκες ειρήνης με άλλους ηγεμόνες. Μετά τον θάνατο του Αττίλα έγινε πατρίκιος και το 475 ανέλαβε να υπερασπίσει τη Γαλλία από την επίθεση των Βησιγότθων. Αργότερα έγινε αντιβασιλιάς του δυτικού ρωμαϊκού κράτους, με έδρα τη Ραβένα. Εκθρόνισε τότε τον νόμιμο αυτοκράτορα Ιούλιο Νέπωτα και ανακήρυξε αυτοκράτορα τον γιο του Ρωμύλο Αυγουστύλο, που ήταν παιδί. Τελικά, οι μισθοφόροι του επαναστάτησαν και ζητούσαν να τους μοιράσει γαίες. Ταυτόχρονα εισβάλανε στην Ιταλία οι άντρες του Οδόακρου, ζητώντας το ένα τρίτο της Ιταλίας. Ο Ο. αντιστάθηκε στους τελευταίους αλλά ηττήθηκε, αρχικά αιχμαλωτίστηκε και έπειτα αποκεφαλίστηκε. Ο γιος του τότε παραιτήθηκε και ο Οδόακρος έγινε αυτοκράτορας.

6. Βυζαντινός στρατηγός στα χρόνια του αυτοκράτορα Βασίλειου B’. Σκοτώθηκε σε μάχη εναντίον των Βουλγάρων (1015).

7. Βυζαντινός στρατηγός στα χρόνια του αυτοκράτορα Βασίλειου B’. Ανακλήθηκε από την ενεργό υπηρεσία στα χρόνια του Κωνσταντίνου H’.

8. Βυζαντινός στρατηγός που πολέμησε τους Άραβες της Σικελίας και από τους οποίους ηττήθηκε και τράπηκε σε φυγή (1031).

IV

Τραγωδία του Ευριπίδη που γράφτηκε το 408 π.Χ., το τελευταίο έργο του ποιητή, που παραστάθηκε στην Αθήνα, πριν από την αναχώρηση του για τη Μακεδονία. Η τραγωδία εκτυλίσσεται στο Άργος, στο παλάτι των Ατρειδών. Ο χορός αποτελείται από Αργείτισσες, συνομήλικες της Ηλέκτρας, αδελφής του Ορέστη.

Ο Ο. αρχίζει με μια εντυπωσιακή σκηνή. Πάνω σε ένα μικρό κρεβάτι είναι ξαπλωμένος ο Ο., που μετά τον φόνο της μητέρας του έχει κυριευτεί από μανία. Κοντά στα πόδια του κάθεται η αδελφή του Ηλέκτρα και τον φροντίζει. Στον πρόλογο, η Ηλέκτρα περιγράφει τη φοβερή κατάσταση του αδελφού της, ο οποίος, μετά τη μητροκτονία, στην οποία όπως λέει πήρε μέρος και η ίδια και ο Πυλάδης, βασανίζεται από μανία. Η σκηνή παρουσιάζει την ταραχή της ψυχής τους δείχνει όμως και πόσο η δυστυχία, δένει με βαθιά αγάπη τα δύο αδέλφια. Η Ηλέκτρα αναγγέλει ότι η ημέρα αυτή, η έκτη από τον φόνο, είναι κρίσιμη, γιατί οι Αργείοι θα αποφασίσουν για την τιμωρία του Ο. Η μόνη ελπίδα τους είναι η παρέμβαση του Μενέλαου υπέρ του O., που γυρίζει μαζί με την Ελένη από τη μεγάλη του περιπλάνηση. Έρχεται όμως τότε ο Τυνδάρεως, ο πατέρας της σκοτωμένης Κλυταιμνήστρας, και έπειτα από σφοδρή λογομαχία με τον O., αναγκάζει τον Μενέλαο να υποχωρήσει άνανδρα. Στις επόμενες σκηνές ο Ο. ξυπνά από το λήθαργο των αρχικών σκηνών, για να δράσει δυναμικά. Σε αυτό συντελεί και η άφιξη του φίλου του Πυλάδη, που θέλει να μοιραστεί τις δυσκολίες του. Με τη δική του ενθάρρυνση αποφασίζει να φέρει το ζήτημα μπροστά στη συνέλευση των Αργείων. Στη λαϊκή συνέλευση όμως των Αργείων, κυριαρχούν οι δημαγωγοί, με αποτέλεσμα να καταδικαστούν σε θάνατο τα δύο αδέλφια, που θα τον εκτελέσουν μάλιστα με τα ίδια τους τα χέρια. Η ανθρώπινη μεγαλοψυχία φτάνει στο αποκορύφωμα της, όταν ο Πυλάδης θέλει να πεθάνει με τον φίλο του. Πρέπει όμως πρώτα να σκοτώσουν την Ελένη, που είναι υπεύθυνη για τις συμφορές τους. Η Ηλέκτρα τους συμβουλεύει να πιάσουν όμηρο την Ερμιόνη, την κόρη του Μενέλαου. Πραγματικά, τη συλλαμβάνουν καθώς έρχεται από τον τάφο της Κλυταιμνήστρας.

Την εκτέλεση της επίθεσης εναντίον της Ελένης, ο ποιητής την παρουσιάζει με ιδιόμορφο τρόπο. Ένας Φρύγας σκλάβος, που τον έφερε η Ελένη από την Τροία, πληροφορεί τους θεατές ότι οι δύο φίλοι μπήκαν στα ανάκτορα για να σκοτώσουν την Ελένη, αλλά αυτή εξαφανίστηκε με θαυματουργό τρόπο. Το έργο τελειώνει με μια συγκλονιστική σκηνή. Πάνω στη στέγη παρουσιάζονται οι τρεις συνωμότες ανάμεσα στους οποίους ο Ο. κρατά την Ερμιόνη, έτοιμος να τη σκοτώσει με το σπαθί του. Μπροστά στην κλειστή πύλη του παλατιού ο Μενέλαος λυσσά ανήμπορος. Τέλος, μπροστά στην απαίτηση του Ο. να μεσολαβήσει για τα αδέλφια στους Αργείους, ο Μενέλαος υποχρεώνεται να συνθηκολογήσει λέγοντας «με κρατάς στο χέρι» (έχεις με). Ένας όμως δραματικός ποιητής του ύψους του Ευριπίδη, δεν μπορούσε να τελειώσει την τραγωδία του, με την εκβιαστική αυτή ειρήνευση. Ο O., ύστερα από την υποχώρηση του Μενέλαου, διατάζει να βάλουν φωτιά στα ανάκτορα. Η παράξενη αυτή αντίδραση του, ωθεί την κατάσταση στα έσχατα. Μέσα στο αδιέξοδο αυτό εμφανίζεται ο Απόλλων, σαν από μηχανής θεός, για να βάλει τάξη. Αναγγέλλει την ανάληψη της Ελένης, η οποία φανερώνεται μπροστά του, την αθώωση του Ο. από τον Άρειο Πάγο, επικυρώνει την ένωση του Πυλάδη με την Ηλέκτρα και αποσπά την υπόσχεση του Ο. να πάρει γυναίκα του την Ερμιόνη, που στην αρχή δεν την είχε πλησιάσει πολύ φιλικά.

Η τραγωδία αυτή του Ευριπίδη, διακρίνεται για την ιδιομορφία της όλης δομής του. Όλοι οι ήρωες, με εξαίρεση τον Πυλάδη, μαρτυρούν κακό χαρακτήρα. Ο ποιητής, ασφαλώς, δεν θέλησε να παρουσιάσει εδώ τον Ο. συμπαθητικό, έστω και αν το έγκλημα της μητροκτονίας, μετατοπίζεται έντονα στον Απόλλωνα. Τα μέσα εξάλλου με τα οποία οι ήρωες αγωνίζονται για τη ζωή τους, δεν είναι ενδεικτικά ανθρώπων υψηλού φρονήματος. Παρά το γεγονός αυτό ο αγώνας τους στρέφεται εναντίον ενός κόσμου γεμάτου από διαφθαρμένη κατωτερότητα και κακία. Η διαπίστωση αυτή και ιδιαίτερα ο τρόπος με τον οποίο οι ήρωες παραμένουν ενωμένοι, χάρη στην αδελφική αγάπη τους, μετριάζουν, τελικά, την αντιπάθεια του θεατή και μπορούν και να κερδίσουν και τη συμπάθεια του.

O Ορέστης και ο φίλος του Πυλάδης, τη στιγμή που αναγνωρίζουν την αδελφή του πρώτου, Ιφιγένεια, ιέρεια στο ναό της Άρτεμης στην Ταυρίδα. Λεπτομέρεια από εξαίρετης τέχνης τοιχογραφία της Πομπηίας, που βρίσκεται τώρα στο Εθνικό Μουσείο της Νάπολης.

* * *

ὀρέστης, ὁ (Α)

1. αυτός που διαμένει στα όρη

2. ως κύριο όν. ο γιος τού Αγαμέμνονος και τής Κλυταιμνήστρας, ο οποίος φόνευσε τη μητέρα του και τον εραστή της Αίγισθο, για να εκδικηθεί τον φόνο τού πατέρα του.

[ΕΤΥΜΟΛ. < θ. ὀρεσ- (βλ. λ. όρος [II]) + κατάλ. -της. Το ανθρωπωνύμιο Ὀρέστης μαρτυρείται και στη Μυκηναϊκή, πρβλ. oreta].